Ümran Avcı – Edebiyatımızın usta kalemlerinden Oya Baydar, son romanı “Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı”nda bellekleri dürterek okuru Türkiye’nin yakın tarihine götürüyor. Bir bayan doktor ile istihbaratın başındaki sevgilisinin yolları ayrıldıktan yıllar sonra yeniden bir hastane odasında kesişiyor. Kısa müddet öncesine kadar en kritik kararlara imza atan, tepeye tırmanmak için pek çok şeyi feda eden devlet görevlisinin bir daha hatırlamamak üzere belleğin derinliklerine gizledikleri, vefat döşeğinde kâbuslar ve sayıklamalarla teker teker sökün ediyor. Eski sevgilisinin başını bekleyen bayan da hatırlayış ve tanıklıkları ile bir defa daha geçmişe dönüyor. Baydar, yarım kalan bir aşk kıssası ve hesaplaşmalar üzerinden Türkiye’nin kronikleşen problemlerine, trajik geçmişine ayna tutuyor. Yüzleşmenin kaçınılmazlığına vurgu yaparken unutmanın mı yoksa hatırlamanın mı daha sancılı olduğu sorusuna karşılık arıyor.
■ Roman, toplumsal ve ferdi belleği odağına alıyor. Çok çabuk unutan bir toplum olduğumuzu tekrar eder dururuz. Toplumsal olarak görmezden gelmelerimiz, çabuk unutmamız savunma düzeneğini devreye sokmakla ilgili olabilir mi?
Bireysel bellekle toplumsal belleğin işleyişinin benzeri kurallara bağlı olduğunu, emsal süreçler izlediğini düşünüyorum. Bireyler de toplumlar da vicdanlarına yük olan, suçluluk duygusu uyandıran ya da kendilerini aşağılanmış hissettikleri olayları, durumları unutmaya, belleklerini karartmaya eğilimlidirler. Total amnezi değil de parsiyel yani kısmî amnezi diyebiliriz. Belirttiğiniz üzere, ağır bir yük altında kalanın savunma sistemidir bu. İster birey ister toplum olsun ‘mağdur’ aslında unutmaz lakin kaldıramayacağı bir acıyı, bir aşağılanmayı hatırlamamak için belleğini karartmayı yeğler. Romanda hatırlamanın ve unutmanın sistemini hem romanın iki baş kahramanının ferdî tarihleri hem de toplumsal tarih üzerinden anlatmaya çalıştım.
■ Bayan karakter, ünlü bir romancı arkadaşının, “Gerçek hayatta o kadar inanılmaz şeyler oluyor ki romanlarımda gerçekte yaşananları törpülüyorum” diyor. Siz yahut kurmacayla uğraşanlarda bu türlü bir refleks gelişiyor mu diye merak ettim.
Gerçek hayatta kurmacalardan çok daha inanılmaz, çok daha şaşırtan şeylerle karşılaşırız. Romandaki, “Gerçek hayatta o kadar inanılmaz şeyler oluyor ki, romanlarımda gerçekte yaşananları törpülüyorum” kelamı benim için de geçerli. Bir tesadüf, bir müsabaka sonucu gelişen olayları öyküye motamot aktardığınızda bazen gerçek dışı, zorlama, yapay görülebilir. Gerçek hayattaki bir trajediyi romana motamot aktardığınızda okur abartılı ve inanılmaz bulabilir. Bu da okurun metinle kurduğu münasebette bir kopma duygusu yaratır, okuru kıssadan soğutur. Romancıların birçoklarının bu türlü bir korku duyduğunu sanıyorum.
■ Romanın kahramanı doktor, eşi tek kurşunla faili meçhule kurban gittikten sonra saçlarını kestiriyor. O sahnede Gülten Akın’ın “Kestim kara saçlarımı ne olacak artık?” dizelerini anımsadım.
Gülten Akın’a şair olarak da bayan olarak da hürmetim büyüktür. Şairler sıralamasında hakkının yendiğini de düşünürüm. Fakat Akın “Kestim kara saçlarımı” diye haykırırken bayanın hapsedildiği role isyanını lisana getirir. “Hatırlamanın ve Unutuşun Kitabı”nın kahramanı bayan ise yaşadığı trajedinin yükü altında, kendisini geçmişe bağlayan simge olan uzun gür saçlarını keserek o geçmişin yükünden kurtulmak ister.
■ Hatırlamak ve unutmak üzerine ağırlaşan bir metinde, romanın erkek kahramanının devletin istihbarat örgütünün doruğundaki bir kişi olmasını nasıl okumalıyız?
Aslında, mutlak iktidar tutkusunun insanı vardıracağı yıkımı anlatmak istemiştim. O mevkideki bireylerin hatırlamak istemeyecekleri çok şey vardır. İşlenen hataların devletin bekası, vatanın milletin şanlı çıkarları uğruna olduğuna kendilerini inandıramayacakları bir an gelir. O vakit vicdanı susturmanın tek dermanı unutmaya çalışmaktır. Ne var ki bellek oyunbazdır, intikamcıdır, denetim dışıdır; zayıf ânınızda –ki kahramanımız hasta yatağında şuuru bir açılıp bir kapanırken en zayıf ânındadır- unutmak istediklerinizi kusar. Bu kıssayı en düzgün, hatırlamak ve unutmak hâlleri üzerinden anlatabileceğimi düşündüm.
“Suçu kabullenmek cüret ister”
■ “Suçlarımızı hatırlamayız” cümlesini es geçmek istemem. Bu hem kişisel hem de toplumsal bellek için önemli… Yüzleşmek üzerine konuşalım isterim…
Suçlarımızı hatırlamaktan kaçınırız, o noktada belleğimizi karartmayı yeğleriz. Şuurlu bir karartma değildir bu, vicdanın yükünü azaltmaya yönelik bir korunma gayretidir. Toplumsal bellek karartması ise hatanın gerçek faillerinin, muktedirlerin manipülatif edimiyle gerçekleşir, resmî tarih anlatımlarıyla jenerasyondan nesle aktarılır. Toplum; kelam konusu kabahat her neyse, mağdurların gerçeğe uymayan ya da abartılı anlatımlarından ibaret olduğuna, “vatana, millete, dine, beka’ya, birliğe bütünlüğe” tehdit oluşturduğu varsayılan mağdurun hatalı olduğuna inandırılır. Birey de toplum da kabahatle yüzleşmedikçe sıhhatine kavuşamaz, kendisiyle barışamaz. Lakin kabahati kabullenmek güçtür, cüret ister. Bellek karartması bu noktada devreye girer.